دلایل اسلام­ هراسی معاصر

نویسنده: عباس عیسی زاده( کارشناس ارشد مدیریت رسانه – پردیس فارابی دانشگاه تهران)

به گزارش بابل نوین، علل و عوامل بسیاری در شکل­گیری و استمرار اسلام­ هراسی نقش داشته­اند؛ یکی از دلایل اصلی وجود نگرش­های منفی و احساس خصومت و نفرت علیه مسلمانان در عصر حاضر، «ترس ریشه­ای از اسلام» در غرب است؛ ترسی که می ­توان آن را به دو دوره “تاریخی” و “معاصر” دسته­بندی کرد.

منشأ “ترس تاریخی” بیشتر به روحیه حق­ طلبی، ظلم­ ستیزی و ضداستعماری نهفته در آموزه­های اسلامی برمی­ گردد؛ به استثنای اسلام، تا قرن نوزدهم، شرق قلمروی حکومت و سلطه­ مستمر و بلامنازع غرب بود.

این تنها بخش عربی و اسلامی شرق بود که در سطح وسیعی اروپا را در زمینه­های سیاسی، فکری و تا مدتی اقتصادی به مبارزه­ای بی­امان طلبیده بود.

برنارد لوئیس، استاد دانشگاه پرینستون و اسلام­ شناس شهیر بریتانیایی، ترس تاریخی را بدین شکل توصیف می­کند: «در طول دوره­ای که تاریخ­دانان اروپایی آن را قرون وسطی می­ نامند، هر یک از دو دین مدعی باقی­مانده، یعنی اسلام و مسیحیت، دیگری را رقیب خود می ­دید.

دو انگیزه ایمان و طمع باعث عزیمت مبلغان و بازرگانان به سراسر دنیا می­شد، اما مسیحیان اروپایی در رویارویی با اسلام انگیزه شاید قوی­تری هم داشتند و آن ترس بود.

تقریباً به مدت هزار سال، از زمان اولین حمله­ سپاه اسلام به سرزمین­های مسیحی شرق مدیترانه در اوایل سده هفتم تا دومین و آخرین عقب­نشینی ترک­ها از شهر وین در سال ۱۶۸۳، مسیحیان اروپا با ترس از اسلام زندگی می­ کردند».[۱]

همچنین به اعتقاد ادوارد سعید، متفکر و منتقد نامدار فلسطینی: در رابطه با اسلام، ترس اروپا – اگر نگوییم احترامش- همواره ملحوظ بوده است. پس از رحلت حضرت محمد (ص) در سال ۶۳۲ م، ابتدا سلطه­­ نظامی و سپس نفوذ دینی و فرهنگی اسلام به شدت افزایش یافت. در مرحله­ نخست، ایران، سوریه، مصر و سپس ترکیه و شمال افریقا در مقابل لشکریان اسلام سقوط کردند؛ در قرن هشتم و نهم میلادی، اسپانیا، سیسیل و قسمت­هایی از فرانسه فتح شدند.

در سده­ های سیزدهم و چهاردهم نیز، اسلام از سمت شرق تا هند و اندونزی و چین پیش رفته بود. در برابر این هجوم خارق­العاده، اروپا، جز ابراز ترس از هیبت اسلامی، کار دیگری نمی ­توانست انجام دهد.

بی­ جهت نبود که اسلام سمبل ترور، تخریب و جماعت شیطانیِ مورد نفرت اروپاییان و یک ضربه­ روحی پایدار برای اروپا تلقی می­ شد؛ چرا­که از اواخر قرن هفتم تا اواخر سده ۱۶ میلادی، اسلام در یکی از اشکال عربی، عثمانی یا افریقای شمالی و اسپانیایی خود، بر اروپای مسیحی سلطه داشت و یا به­ شکل مؤثر آن را تهدید می­ نمود.[۲]

به­طورکلی، دو دیدگاه در مورد “ترس تاریخی” در چند قرن اخیر مطرح بوده است:

• اسلام به­عنوان خطر مذهبی
• اسلام به­عنوان خطر سیاسی
• دیدگاه اول متعلق به میسیونرها و مبلغین مذهبی (به­ ویژه فرقه­ پروتستان انجیلی) است. آنها دین اسلام را دشمن ناسازگار مسیحیت می­انگاشتند، با این حال معتقد بودند، اگر مسلمانان مسیحی شوند، دیگر تهدیدی علیه اروپاییان به­ شمار نمی­ روند.
• گروه دیگری که دیدگاه­های غیرمذهبی و سکولار داشتند، اسلام را تهدیدی مؤثر برای اروپاییان قلمداد می­ کردند، لکن نه به ­علت الهیات و اعتقادات متفاوت آن با مسیحیت، بلکه به­ دلیل قابلیت اسلام در تبدیل شدن به ابزاری سیاسی در جهت مقابله با حضور استعماری اروپا در شرق[۳].
• به تعبیر دیگر، هم مذهب و هم الحاد اروپایی ماهیتی افراطی و انحصار­طلب داشته است. بنابراین می­ توان مدعی شد که منشأ دیدگاه اول، انحصارگرایی کلیسایی بود و منشأ نگرش دوم، انحصار­طلبی سکولار.[۴]

«ترس ریشه ه­ای از اسلام» در طول تاریخ تداوم یافته و در دوره معاصر به حاد­ترین شکل خود رسیده است. به ­­نحوی­ که، هراس از اسلام و در پی آن، نفرت و خصومت نسبت به مسلمانان در اغلب کشورهای غربی امری عادی و موجه محسوب می ­شود.[۵]

هراس­های امنیتی ناشی از حملات تروریستی که به­ دست­ بنیادگرایان و با نام اسلام صورت می­ گیرد، اروپاییان را متقاعد کرده است که شکاف­ها و اختلافات میان جهان اسلام و جهان متمدن [!] غرب از­بین­ رفتنی نیست.[۶]

همچنین، ترس دیرینه و تاریخی در قرن بیستم و به­ ویژه در دهه­ های پایانی آن عملاً به جدال و رویارویی بی­ سابقه­ ای (بیشتر از جانب غرب) منجر شده است.

منازعه طولانی عربی- اسرائیلی، پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ماجرای سلمان رشدی و کتاب آیات شیطانی در بریتانیا، جنجال حجاب در فرانسه و سرانجام حوادث ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ در ایالات متحده و وقایع پس از آن همچون اشغال افغانستان و عراق، نقاط عطف مهم و تعیین­کننده این دوره به­شمار می­روند.

در ارتباط با ترس معاصر، نکته مهم­تر این است که تروریسم، خشونت و بنیاد­گرایی به­عنوان ریشه­های اساسی آن مطرح شده­اند، اما کریستوفر اسمیت، پژوهشگر جامعه­ شناسی دین در دانشگاه کلرمونت کالیفرنیا، معتقد است که «تروریسم منشأ اصلی این هراس نیست، بلکه علت عمده همواره تهدیدات فرهنگی اسلام و ترس از اسلام­گرایی در غرب بوده است».[۷]

برخی سیاست­مداران و گروه­ های تندروی دست­راستی افزایش نمادهای بصری اسلامی مانند مسجد، مناره، حجاب و امثال آن را از جمله مصادیق و نشانه­ های بارز اسلام­ گرایی روزافزون در اروپا برمی­ شمرند.

بخشی از “ترس معاصر” ریشه­ جمعیتی دارد؛ در حال حاضر اسلام دارای بالاترین رشد در میان ادیان زنده جهان است و از سوی دیگر، مسلمانان از بالاترین نرخ زاد و ولد و همچنین مهاجرت در اروپا و غرب به­ طورعام برخوردارند و این مسأله غربی ­ها را به ­شدت نگران تغییر ترکیب جمعیتی خود در آینده و همچنین چشم­ انداز فرهنگی ناشی از آن می­ کند.

چنان­که مقاله ­ای در روزنامه­ تایمز­ لندن، ترس و هراس از اسلام را کاملاً منطقی و موجه می­ خواند، به این دلیل که سه­ چهارم مهاجران جهان در دهه اخیر، مسلمانان بوده ­اند و اینکه این “فراریان و جانیان” [از دیدگاه ستون­نویس تایمز] درصدد فرصت و زمان­ مناسب هستند تا ضربه اساسی خود را بر پیکره جهان غرب وارد سازند![۸]

در همین زمینه، اصطلاح یوروبیا (= اوروبیا) در چارچوب اسلام ­هراسی، در رابطه با حضور فزاینده مسلمانان در اروپا ابداع شده است.

یوروبیا بر این مفروض عجیب اشاره دارد که در آینده، اروپا با گسترش بیش از پیش جمعیت مسلمانان عمدتاً عرب، متحد دنیای عرب و یا حتی زیر­مجموعه­ آن خواهد شد![۹]

به عبارت دیگر، رشد جمعیت­ مسلمانان در اروپا از طریق مهاجرت و نیز زاد ­و­ ولد، در نهایت به شکل­ گیری اکثریت مسلمان در آن قاره منجر می­ شود و طبیعت به­ لحاظ تاریخی مسیحی و در حال حاضر سکولار جامعه اروپا را تهدید خواهد کرد.[۱۰]

اما آیا اوروبیا واقعاً تهدیدی جدی و حایز اهمیت برای غرب است؟ حقیقت امر این است که مسلمانان ۴ تا ۵ درصد جمعیت اروپا (معادل حدود ۲۰ میلیون نفر) را شامل می­ شوند.

همچنین، مسلمانان اروپا مانند سایر گروه ­های دینی و قومی، همگون نیستند، آنها نماینده­ گروه­های قومیتی گوناگونی هستند که اغلب اشتراکات کمی با یکدیگر دارند: آسیای جنوبی­ ها در انگلستان، افریقای شمالی ها در فرانسه و ترک­ها در آلمان.

به علاوه، بسیاری از آنها به دین خود عمل نمی­ کنند و اکثراً “مسلمانان فرهنگی” هستند.[۱۱]

حال چگونه این اقلیت کوچک و بسیار اندک می­ تواند، ترکیب جمعیتی و فرهنگی غرب را حتی در بلندمدت تهدید کند، خود جای بسی تأمل دارد؟

این نوع واژه ­سازی­ ها و توهمات خیال بافانه در­حالی­ که مسلمانان حداکثر ۵ درصد جمعیت اتحادیه اروپا را تشکیل می­ دهند، صرفاً در قالب یک عبارت قابل توضیح است: “هراس اخلاقی”؛ ترس و واهمه­ ای که عمداً ایجاد می­ شود تا توجیه­ گر تصمیمات سیاست­مداران و تسهیل­ کننده برنامه ­ها و سیاست­ های ظالمانه آنان در قبال برخی اقلیت­ ها همچون مسلمانان باشد.

بنابراین سخنان مایکل شوئر، مأمور سابق سیا، در شبکه خبری سی ­ان ­ان مبنی بر اینکه: «اروپا از حیث جمعیتی در حال احتضار است و تا سال ۲۰۵۰ قاره­ای اسلامی خواهد بود»[۱۲] و یا اظهارات اخیر برنارد لوئیس، در روزنامه اورشلیم­پست که: «اروپا حداکثر تا پایان این قرن اسلامی خواهد شد»،[۱۳] هرچند ادعاهایی گزاف به نظر می­ رسد، غیر­طبیعی و خلاف انتظار نیست و کاملاً در قالب مذکور، یعنی هراس اخلاقی، جای می­ گیرد.

در مجموع، مسلمانان در طول تاریخ، به دلایل و بهانه­های مختلفی مورد هجوم و موضوع ترس و نفرت غرب قرار گرفته­ اند.

از قرن هفتم، همزمان با ظهور اسلام و نفوذ آن تا شمال افریقا و مرکز اروپا و پس از آن جنگ­های معروف صلیبی، خطر و تهدیدی مذهبی برای مسیحیت انگاشته می­ شدند.

در سده­ های بعد، به­ دلیل مقابله با استعمار اروپایی، بیشتر خطری سیاسی به ­شمار می­ رفتند، اما در چند دهه اخیر خصوصاً با حضور محسوس و بی­سابقه مسلمانان در غرب، این “تهدید جمعیتی و فرهنگی” است که به ابزار و بهانه­ ای جدید برای ابراز نفرت و انزجار علیه آنان بدل شده است.

با این وصف، واقعیت­ها نشان می­ دهد که جمعیت مسلمانان در غرب بسیار کمتر از آن است که بتواند حداقل در آینده نزدیک ترکیب جمعیتی و چشم ­انداز فرهنگی غرب را دستخوش تغییرات جدی کند.

بنابراین، اتهامات این­چنینی صرفاً در قالب کینه و خصومت دیرینه غرب از اسلام و تداوم آن به اشکال جدید قابل تحلیل است.

پی نوشت:

[۱]. برنارد لوئیس (۱۳۸۰)، برخورد فرهنگ­ها، ص ۱۰٫

[۲]. رک: ادوارد سعید (۱۳۸۲)، شرق­­شناسی، صص ۱۱۲ و ۱۳۹٫

[۳]. See: Fernando Bravo López (2011), Towards a Definition of Islamophobia.

[۴]. محمدرضا مجیدی و محمدمهدی صادقی (۱۳۹۳)، اسلام­هراسی غربی، ص ۵۹٫

[۵]. Roland Imhoff and Julia Recker (2012), Differentiating Islamophobia.

[۶]. Raymond Taras (2013), Islamophobia Never Stands Still.

[۷]. Christopher Smith (2013), Anti-Islamic Sentiment and Media Framing during the 9/11 Decade, p 2.

[۸]. See: Chris Allen (2004), Justifying Islamophobia.

[۹]. خلیل شیرغلامی (۱۳۹۰)، اسلام­هراسی و اسلام­ستیزی.

[۱۰]. جان اسپوزیتو و دالیا مجاهد (۱۳۹۰)، چه کسی از طرف اسلام سخن می­گوید؟، ص ۱۳۳٫

[۱۱]. رک: همان، ص ۱۳۵-۱۳۴٫

[۱۲]. Mehdi Semati (2010), Islamophobia, Culture and Race in the Age of Empire, p 268.

[۱۳]. اسپوزیتو و مجاهد، ص ۱۳۳٫