شجاعی‌زند با اشاره به مسئله دین و مدرنیته اظهار کرد: همان‌‌طور که روزگاری دین مهم‌ترین مسئله مدرنیته بوده است، مدرنیته نیز مهم‌ترین مسئله ادیان در این روزگار است. اگر مدرنیته ‌توانسته بود آن مسئله را در دوران شادابی‌اش حل ‌کند و دین را از پیش رو بردارد، امروزه دین در جایگاه و موقعیتی نبود که بتواند از مدرنیته به‌مثابه مهم‌ترین مسئله خویش یاد کند. دین و مدرنیته هنوز برای هم یک مسئله‌اند و مسئله‌ساز. مسئله‌‌بودن و مسئله‌آفرینی‌های دین و مدرنیته برای هم از آن روست که هر دو یک کل تام و یکپارچه را تشکیل می‌دهند و خواسته و ناخواسته، جای را بر دیگری تنگ می‌کنند. این ماجرا بدین نحو عمدتا در موقعیت‌هایی به وقوع می‌پیوندد که دین و مدرنیته در آن به کامل‌ترین وضع و صورت ممکن ظاهر شده‌اند. رویارویی‌های خفیف‌‌تر مربوط به برهه‌ها و عرصه‌هایی است که یکی از آن دو به نفع دیگری از تمامت خویش دست شسته باشد.

مواجهه دین و مدرنیته

وی درباره اثر خود گفت: مجموعه چهار جلدی دین در زمانه و زمینه مدرن به شرح و بیان مسائلی می‌پردازد که مدرنیته در موقعیتی مسلط برای دین پدید آورده و آن را به واکنش و پاسخ‌گویی وادار کرده است. این شرایط برای دین آمیزه‌ای از دو وضع و موقعیت متعارض است؛ چراکه از یک‌سو، در وضعیتی منفعل و در موضع دفاع از خود و پاسخ‌گویی به مسائلی که مدرنیته برای آن ایجاد و بر او تحمیل کرده است قرار دارد و از سوی دیگر، در فرصت و موقعیتی بی‌نظیر تا به بازنگری در گذشته بپردازد و ضمن بازیابی اعتماد و بازگشت به داشته‌های خویش، خود را برای به‌‌چالش‌کشیدن هژمونی غالب آماده کند. دست بالا را در این مناظرات و رویارویی‌ها همچنان مدرنیته دارد؛ چون همان است که بستر و میدان مواجهات را مهیا کرده و زبان و گفتمان غالب در مبادلات را شکل داده است.

وی افزود: ضمن این‌که نتیجه کار را با اتکا به قواعد و استناد به معیارهای خویش تعیین و داوری می‌کند. به همین رو، پیش‌فرض ما در سراسر بحث‌های دین در زمانه و زمینه مدرن این است که دین در حال بازیگری در زمین دیگری است و هنوز به موضعی ایجابی و بستر همراه برای آشکارکردن ظرفیت‌های وجودی خویش نایل نیامده است. نیل به چنین مرحله‌ای البته شایسته ادیانی است که مراحل مختلف پاسخ‌گویی به سوالات و وارسی مسائل نو و کهنه و رویارویی‌های میدانی و کلامی با رقبای گفتمانی خویش را با موفقیت پشت سر گذارده باشند.

دین در موقعیت‌های گوناگون

برگزیده هشتمین جشنواره فارابی یادآور شد: در این کتاب، دین در زمانه و زمینه مدرن بر تمام‌بودن دین و در این‌جا اسلام تاکید دارد و به همین رو آن را در موقعیت‌ها و ظرفیت‌های مختلف آن «به‌مثابه فلسفه»، «به‌مثابه ایدئولوژی»، «به‌مثابه راهبرد»، و «به‌مثابه نیروی اجتماعی» بررسی کرده است. این‌که چنین رویکرد و برداشتی از دین ناشی از درک و انتظارات تحمیل‌شده از سوی گفتمان مدرن است یا برخاسته از بضاعات مفروض و اقتضائات مغفول‌مانده دین، موضوع بحث‌های دیگری است که باید از نقد بنیادی مدعیات پست‌مدرن که معرفت را اساسا از حیز انتفاع خارج می‌کند،‌ آغاز شود و تا تاملات عمیق درون‌دینی ادامه یابد.

وی گفت: پای تردیدهای معرفتی پست‌مدرن در حالی به مواجهات میان دین و مدرنیته باز شده است و همچون حربه‌ای علیه دین به‌ کار می‌رود که هیچ ماخذ و مبنایی در طرفین این ماجرا ندارد و اتفاقا دامان هر دو را، به دلیل بنیان‌های معرفتی اطلاق‌گرایشان، به یک میزان می‌گیرد. این‌که مدرنیته، در عین تبدیل‌شدن به بزرگ‌ترین فراروایت روزگار ما، چگونه با این قبیل تردیدهای شالوده‌شکن پست‌مدرن کنار آمده و فشارهای آن را متوجه رقیب خویش یعنی دین کرده است، خود از پیچیدگی‌های عالم معرفت است و محل وارسی‌های جدی؛ خصوصا از منظر جامعه‌شناسی معرفت است. علت مهم آن به گمان ما مربوط به تفاوت‌های میان یک گفتمان چیره و نهادینه با رقیبی است که در بستری ناهمراه در حال بازیابی خود و شکل‌دهی به اجزای گفتمانی خویش است. شرایط نابرابری که اولی خود را از هر گونه توجیه و اقناع نظر دیگران بی‌نیاز می‌بیند و دومی با انواع مسائل معرفتی، از قبیل جانب‌داری و تکثر قرائات و نسبیت‌، دست‌ به گریبان است. دامن‌زدن به این قبیل تردید‌های معرفت‌شناسانه همچون سپری است که می‌تواند از مدرنیته در موقعیت مسلط و تثبیت‌شده، در برابر رقبای فکری و گفتمانی خود، صیانت کند و به او اجازه ‌دهد تا از مناظرات رویارو در ساحت نظر، به بهانه فقدان حجیت‌های عام داوری، بگریزد؛ در حالی که میادین اصلی زندگی را بی‌هیچ نگرانی همچنان در تصرف خویش دارد.

شجاعی‌زند اظهار کرد: دین در زمانه و زمینه مدرن در قالب چهار مجلد و هجده گفتار فراهم آمده است. این مجموعه شامل مقالاتی است که طی یک دهه در مجلات مختلف علمی- پژوهشی به چاپ رسیده، و چون حامل رویکرد واحد و جهت‌گیری مشخصی نسبت به دین و مدرنیته بوده، قابلیت آن را یافته است که در یک مجموعه گرد هم آید. خصوصیت دیگری که آن را در یک کل یکپارچه به هم آورده، تمرکز بحث‌های آن بر مسائل دین در سطح کلان است.

وی افزود: اگر جایز و لازم باشد که به رهیافت غالب بر این مجموعه اشاره شود مایلم آن را با این دو ویژگی برجسته کنم: نخست تلاش برای خارج شدن از چارچوب‌های تنگ تحویلی حاکم بر مطالعات دین است و دوم تلاش برای نشان دادن فلسفه و ایدئولوژی‌های پنهان در پس انگاره و اوضاع چیره. منظور از انگاره و اوضاع چیره همین زمانه و زمینه‌ مدرن است که دین در بستر آن به تکاپو افتاده است.

یادآور می‌شود، این اثر برگزیده در هشتمین جشنواره فارابی، به همت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی چاپ شده است./ص