«الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ ۚ …»؛ (مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، بخاطر برتری هایى که خداوند (از نظر نظام اجتماع) براى بعضى نسبت به بعضى دیگر قرار داده است، و بخاطر انفاق هایى که از اموالشان (در مورد زنان) مى‏ کنند.)

اولا- این آیه مربوط به زنان در مقابل مردان نیست، بلکه مربوط به زنان در مقابل شوهران است. یعنی در نظام خانواده مرد نسبت به همسرش قیّومیت دارد.

ثانیا- باید ببینیم منظور از این قوّامیت چیست؟ ریشه این واژه “قوم” است که به معنای برخاستن و ایستادن است، در واقع با واژه قیام هم ریشه است و تنها واو به یاء قلب شده است. هم چنین قیام کردن برای چیزی به معنای حفظ و نگهداری آن است.[۱]

بنابراین در این واژه معنای برتری یا تسلط دیده نمی شود. می توان گفت این قیمومیت یک نوع مسئولیت اجرایی است. در واقع توانایی مرد در مسائل اجتماعی و اقتصادی و تلاش و کوشش وی برای تحصیل مال و تامین نیازمندی های منزل و اداره زندگی بیشتر است. و چون مرد مسئولیت تامین هزینه زندگی را بر عهده دارد، سرپرستی منزل هم با مرد است. اما این چنین نیست که بخواهد از این سرپرستی مزیتی بدست آورد و بگوید من چون سرپرستم، پس افضل هستم؛ بلکه این یک کار اجتماعی است؛ وظیفه است نه فضیلت. به عبارتی قیّوم بودن مرد یک وظیفه است برای او. این چنین نیست که قرآن به زن بگوید تو تحت فرمان مرد هستی؛ بلکه به مرد می گوید تو سرپرستی منزل و زن را برعهده داری.

اگر این آیه به صورت تبیین وظیفه تلقی شود نه اعطای مزیت، آنگاه روشن می شود «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلىَ النِّسَاءِ » یعنی «یا ایّها الرِّجَال کونوا قَوَّامین » یعنی ای مردها به امر خانواده قیام کنید، همانطور که برای مسائل قضائی می فرماید: «کُونُوا قَوَّامینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ»[۲]. در واقع روح جمله «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلىَ النِّسَاءِ» امر است، گرچه ظاهرش جمله خبری است. یعنی ای مردها شما قوّام منزل باشید، سرپرست منزل باشید، کارهای بیرون را انجام دهید، اداره زندگی را بر عهده بگیرید. بنابراین منظور این جمله این نیست که زن اسیر مرد است و مرد مدیر است و می تواند به دلخواه خود عمل کند. در واقع اسلام دو حکم الزامی را در کنار هم قرار داده؛ به زن دستور می دهد از شوهر تمکین کند و به مرد دستور می دهد سرپرستی کند. این تنها بیان وظیفه و جریان امور خانواده است و هیچ یک نه معیار فضیلت است و نه موجب نقص.[۳]

ثالثا- همین قیمومیت نیز، طبق شرایط ضمن عقد، قابل تحدید یا واگذاری است. در واقع قیم بودن شوهر نسبت به زن یک امر حقوقی تخلف ناپذیر نیست، زیرا در صورتی که زن استقلال اقتصادی داشته باشد و صلاحیت اداره و تدبیر و نگهبانی حیثیت خویش را واجد باشد، می تواند در متن عقد نکاح، محدوده آن قیمومیت را با توافق طرفین تعیین نموده تا به هیچ وجه به استقلال و کیان وجودی او آسیب نرسد.

در نهایت باید گفت عنوان سالار، به معنای فرمانروا و حکمران برای هیچ کسی نسبت به دیگری روا نیست؛ خواه در حریم خانه به عنوان مردسالاری و خواه در متن جامعه به عنوان رئیس سالاری یا فقیه سالاری یا عناوین دیگر، زیرا مهم ترین شرط صلاحیت سرپرست خانواده یا جامعه همانا دو عنصر علم و عدل است.[۴] و کسانی که قوامیت را به تسلط و سروری معنا می کنند و معتقدند زن در اداره امور مالی و حیاتی خود اختیاری ندارد؛ زن را به مَحملی خالی از هر گونه شخصیت انسانی تبدیل می کنند، چرا که او را انسانی تابع می دانند و نه مستقل و چنین نظریه ای در فضای اسلامی بعید است، چرا که زوجیت قرار نیست شخصیت زن را در تمام امور ملغی کند.[۵]

بنابراین:
اولا این آیه مربوط به زن در مقابل شوهر است و نه زن در مقابل مرد.
ثانیا در معنای لغوی واژه قوام هیچ تسلط و برتری وجود ندارد.
ثالثا این قوامیت معیار فضیلت نیست، بلکه وظیفه است؛ وظیفه حفظ و نگهداری.

پی نوشت:
[۱] .المفردات فی غریب القرآن، دارالعلم الدار الشامیه،دمشق،۱۴۱۲ق،ج۱، ص۶۹۰؛ لسان العرب،دار صادر،بیروت،۱۴۱۴ق، ج۱۲،ص۴۹۷
[۲] . کاملًا قیام به عدالت کنید! براى خدا شهادت دهید، نساء،۱۳۵
[۳] .زن در آینه جلال و جمال، عبدالله جوادی آملی، مرکز نشر اسراء، چاپ اول،۱۳۷۵، ص۳۹۱-۳۹۳
[۴] . زن در آینه جلال و جمال،ص۳۴۴
[۵] . تفسیر من وحی القرآن، فضل الله، سید محمد حسین، بیروت، دار الملاک للطباعه و النشر،چاپ دوم،ج‏۷، ص: ۲۳۲-۲۳۱

/ز

انوار طاها