به گزارش بابل نوین، اسلام آیینى اجتماعى است[۱] و خانواده یک اجتماع کوچک است؛[۲] لذا در مقیاس وسیع جامعه، مقیاسی کوچک به نام خانواده  قرار دارد[۳]، به نحوی که اگر در تشکیل واحدهاى بزرگ اجتماعى و کل جامعه انسانى بیندیشیم خانواده به شدت خود نمایی می کند.[۴]

نهاد خانواده آنچنان از اهمیت بالا برخوردار است که محیط سالم یا ناسالم خانواده تأثیر بسیار عمیقى در پرورش فضائل اخلاقى، یا رشد رذائل دارد؛ به گونه ای که باید سنگ زیربناى اخلاق انسان در آنجا نهاده شود[۵]اینچنین است که نه تنها پیامبر در سرزمین و خانواده آبرومندى متولّد شد، بلکه پرورش و نموّ و رشد او نیز، در محیطى مملوّ از کرامت و بزرگوارى تحقّق یافت. [۶]

تعریف خانواده از دیدگاه اسلام

بدیهی است انسان یک موجود اجتماعى است که براى زندگى دسته جمعى آفریده شده است.[۷]در این میان باید نهاد  خانواده و علقه و رابطه روحى حاکم بر آن را، نخستین سنگر زیر بناى جامعه بشرى بر شمرد.[۸]لذا تحقق مفهوم واقعی زندگى، به تشکیل خانواده نیاز دارد و بدون این اجتماع کوچک، زندگى طبیعى براى او امکان پذیر نیست. [۹]

با این تفاسیر، اصل زندگى انسان در این اجتماع  «کوچک»، جزو حقیقت وجود اوست و هرگز از او جدا نمى گردد؛ در این صورت قوانین مربوط به روابط حقوقى افراد و وظایف زن و شوهر در برابر یکدیگر، همواره باید ثابت و ابدى باشد؛ زیرا جامعه انسانى با تمام تحوّلات و تغییراتى که دارد، هرگز از اصل «اجتماعى بودن» تفکیک نمی شود؛ لذا  قوانینى که براى حفظ اجتماعى فرد تنظیم مى گردد، هرگز تغییر نخواهد پذیرفت.[۱۰]اینچنین است که علاقه پدر و مادر به کودکان و بالعکس، یک علاقه فطرى و طبیعى است و حقوق متقابل اعضای خانواده که بر این اساس وضع مى گردد باید ثابت و ابدى باشند.[۱۱]

خانواده؛ نهاد فطری در جوامع انسانی

گفتنی است  اساس قوانین اسلامى را فطرت و غریزه ثابت و پایدار انسان تشکیل مى دهد، درست است که فرم و قیافه اجتماع در هر عصر دگرگون می شود، ولى انسان قرن بیست ویکم از نظر فطرت و روحیه و غریزه و تمایلات ثابت طبیعى مثل همان انسان قرن دهم است و انسانیّت و مشخّصات و روحیّات هر دو از نظر کلّى یکى است و هرگز غرایز و مشخصّصات وجودى آنها تغییر نمی یابد.[۱۲]

لذا وقتى انسان از تشکیل خانواده و زندگى اجتماعى که در نهاد و فطرت او است فاصله بگیرد در واقع از قوانین آفرینش منحرف شده و گرفتار عکس العملهاى منفى شدید مى شود، زیرا رهبانیت بر خلاف اصول فطرت و طبیعت انسان است  و مفاسد زیادى به بار مى آورد.[۱۳]

اسلام روى همین جهت براى اجتماع ، ضرورت تشکیل نهاد مقدس خانواده و قوانین ثابت در باب  روابط خانوادگى، ازدواج ومانند آنها ، وضع نموده است؛[۱۴] قانون مربوط به هزار و چهارصد سال پیش در این گونه مسائل و مسائل دیگرى که براساس فطریّات و غرایز انسانى است، با یک واقع بینى خاصّى که مبتنى بر شناخت حقیقت انسان و ارزیابى غرایز او وضع شده است،[۱۵] خانواده را به عنوان  آیتى از آیات بزرگ خدا در جوامع انسانی بنیان نهاد.[۱۶]

حال می توان  این پرسش را مطرح کرد که  به راستی چه کسى پیوند محبت و مودّت را در میان زن و مرد، پدر و مادر و فرزند، اقوام و بستگان، و بطور کلّى در همه انسان ها آفرید؟[۱۷]چه کسى تعادل میان جنس زن و مرد در جامعه انسانى برقرار کرد؟ به طورى که با همه حوادث پیچیده اى که در جوامع از نظر مرگ و میر و تولّد نوزادان رخ مى دهد این تعادل در چارچوب تشکیل خانواده همچنان حفظ مى شود![۱۸]

آری خداوند با مقولۀ فطرت و از طریق ایجاد جاذبه و کشش قلبى و روحانى ، بر مبنای آیۀ شریفۀ قرآن کریم « وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً؛[۱۹] و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد»، تعمیق پیوند میان همسران را تداوم بخشید.[۲۰]

از سوی دیگر اسلام انجام وظایف زن در محیط خانه و مسئولیت مرد در  بیرون از خانه را به فطرت و وجدان و خواست طبیعى آنان موکول نموده است،[۲۱] به گونه ای که  اکنون چهارده قرن از طلوع اسلام مى گذرد و همین مقرّرات در میان مسلمانان و زنان و شوهران جارى بوده است و آنان  همواره این و ظایف طبیعى را انجام داده اند و در مواقع ضرورت نیز توانستند از حقوق شرعى خود نیز استفاده کنند.[۲۲]

جایگاه خانواده در قرآن

باید این واقعیّت مهمّ تاریخى را در نظر گرفت که نظام خانواده بعد از نزول قرآن و اسلام در چه سطحى قرار گرفت.[۲۳] تأمل در آیات قرآن ی حاکی  اهمیت زیاد به پیوند خانوادگى، احترام و اکرام پدر و مادر، و نیز توجه به تربیت فرزندان است ، این بخاطر آن است که جامعه بزرگ انسانى از واحدهاى کوچکترى به نام«خانواده » تشکیل مى شود، همانگونه که یک ساختمان بزرگ از غرفه ها و سپس از سنگها و آجرها تشکیل مى گردد.[۲۴]

ضرورت و اهمیّت تشکیل خانواده

اهمیت تشکیل خانواده و جایگاه آن  تا به آن پایه است  که قرآن کریم ، یک عذر تقریبا عمومى و بهانه همگانى براى فراز از زیر بار ازدواج و تشکیل خانواده مسأله فقر و نداشتن امکانات مالى را رد می کند و مى فرماید: از فقر و تنگدستى آنها نگران نباشید و در ازدواجشان بکوشید چرا که «إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ؛[۲۵]اگر فقیر و تنگدست باشند خداوند آنها را از فضل خود بى نیاز مى سازد».[۲۶]

اهمیت مشورت در خانواده

هم چنین در تبیین اهمیت جایگاه خانواده همین بس که مسأله «مشورت» در تشکیل خانواده، از مهم ترین مسائلى است که اسلام آن را با دقّت و اهمیّت خاصّى مطرح کرده و در آیات قرآن و روایات اسلامى و تاریخ پیشوایان بزرگ اسلام جایگاه ویژه اى دارد.[۲۷]

لذا در قرآن مجید حتّى در امور مهم مربوط به نظام خانواده (اجتماع کوچک) دستور به مشورت داده شده است؛ از جمله در باز گرفتن کودک از شیر قبل از فرا رسیدن دو سال کامل اشاره به اصل مشورت مى کند، و مى فرماید:« فَانْ ارادا فِصالًا عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلَیْهما؛«واگرآن دو (پدر و مادر)، با رضایت یکدیگر و مشورت بخواهند کودک را (زودتر از دو سال) ازشیر بازگیرند، گناهى بر آنها نیست.»[۲۸] و این دلیل بر اهمیت فوق العاده مشورت در مسائل مربوط به نهاد خانواده است.[۲۹]

سرپرستی  خانواده در قرآن

جایگاه سرپرستى در نظام خانواده از اهمیت فراوان برخوردار است زیرا خانواده یک واحد کوچک اجتماعى است و همانند یک اجتماع بزرگ باید رهبر و سر پرست واحدى داشته باشد، زیرا رهبرى و سرپرستى دسته جمعى که زن و مرد مشترکاً آن را به عهده بگیرند مفهومى ندارد در نتیجه مرد یا زن یکى باید «رئیس» خانواده و دیگرى «معاون» و تحت نظارت او باشد، قرآن در اینجا تصریح مى کند که مقام سرپرستى باید به مرد داده شود، لذا مى گوید: « الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ؛[۳۰] مردان سرپرست و نگهبان زنانند».[۳۱]

تأکید قرآن کریم بر این مسأله نشان می دهد تعهد مرد در برابر زن و فرزندان نسبت به پرداختن هزینه هاى زندگى، و پرداخت مهر و تامین زندگى آبرومندانه همسر و فرزند، این حق را به او مى دهد که وظیفه سرپرستى به عهده او باشد.[۳۲]

البته ممکن است زنان در جهات فوق بر شوهران خود امتیاز داشته باشند ولى قوانین به تک تک افراد و نفرات نظر ندارد بلکه نوع و کلى را در نظر مى گیرد، و شکى نیست که از نظر کلى، مردان نسبت به زنان براى این کار آمادگى بیشترى دارند، اگر چه زنان نیز وظائفى مى توانند به عهده بگیرند که اهمیت آن انکار ناپذیر است.[۳۳]

خانواده،منشا اصلی آرامش و امنیت

و نیز قابل توجّه اینکه قرآن سرچشمه آرامش و امنیّت را تشکیل زندگى صحیح خانوادگى مى شمرد، در آنجا که مى فرماید:»وَ مِنْ آیاتِهِ انْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ انْفُسِکُمْ ازْواجاً لِتَسْکُنُوا الَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً انَّ فِى ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُوْنَ [۳۴]؛یکى از آیات و نشانه هاى عظمت خدا این است که همسرانى از جنس شما براى شما آفرید تا آرامش خویش را در کنار آنها پیدا کنید، و در میان شما محبّت و دوستى و رحمت قرار داد، در این نشانه هاى بسیارى است براى کسانى که اندیشه مى کنند!»[۳۵]

تأکید قرآن مجید بر بناى خانواده بر اساس محبّت و اخلاق انسانى [۳۶]و ضرورت ارتقای دوستی  در درون خانه و خانواده[۳۷]،[۳۸] دستور به  نیکى کردن نسبت به اعضای خانواده و نیز همه خویشاوندان  در راستای تحکیم نهاد خانواده[۳۹]،[۴۰] تأکید بر ضرورت  سلامت خانواده  در پرتو قرآن به عنوان نعمتی بزرگ … از جمله موارد مهم در کلام آسمانی است که  از جایگاه رفیع نهاد مقدس خانواده حکایت می کند.[۴۱]

جایگاه  و اهمیت نهاد خانواده از دیدگاه  روایات

واکاوی روایات ، نشان می دهد تشکیل خانواده ، اساس و سنگ زیر بناى نظام خانواده و نظام خانواده نیز سنگ زیربناى جامعه بشرى است.[۴۲]

تشکیل خانواده بهترین و مهمترین بنا درعالم هستی

جالب این است که در روایات اسلامى تشکیل خانواده مخصوصاً به ساختن یک بنا تشبیه شده آنهم بنائى محبوب نزد خدا چنان که در حدیثى از رسول خدا صلى الله علیه و آله مى خوانیم:«ما بُنِىَ بَناءٌ فِى الاسْلامِ احَبُّ الى اللَّه مِنَ التَّزْوِیِج؛[۴۳]بنائى در اسلام نزد خدا محبوبتر از تزویج نیست.»[۴۴] اهمیت این مسأله تا به آن پایه است که در حدیثى از امیر مؤمنان على علیه السّلام مى خوانیم: «بهترین شفاعت آن است که میان دو نفر براى امر ازدواج میانجیگرى کنى، تا این امر به سامان برسد»![۴۵]

دستی که پیامبر اکرم(ص) آن را بوسید

اینگونه است که کار کردن براى اهمیت تأمین آسایش براى خانواده اجر عظیمى نزد خدا دارد، بلکه طبق روایات، پاداشش بیشتر از عبادات معمولى است، زیرا جامعه سربلند و عزّتمند و امّت پرتلاش، مایه مباهات پیامبر اسلام و سبب آبرومندى مکتب است.[۴۶] در حدیثى مى خوانیم: رسول خدا صلى الله علیه و آله کارگر مسلمانى را دید که بر اثر کار و تلاش، کف دستهاى او خشن شده بود. از وى پرسید: چرا دستت چنین است؟ پاسخ داد: بر اثر کارکردن براى تأمین زندگى خانواده ام. پیامبر صلى الله علیه و آله بر دست او را بوسه زد و فرمود:«تلک یدٌ لا تَمَسُّها النّارُ؛ این دستى است که آتش جهنم به آن نمى رسد».[۴۷]،[۴۸]

لزوم سخاوت مرد در تأمین معاش خانواده

هم چنین وسعت بخشیدن به زندگى جهت تأمین نیازهاى خود و خانواده از برجستگى هاى دین مبین اسلام است. در حدیثى از امام رضا علیه السلام مى خوانیم: «صاحب النعمه یجب علیه التوسعه على عیاله ؛ کسى که از امکانات برخوردار است واجب است به زندگى خانواده اش وسعت بخشد».[۴۹]،[۵۰]

تحکیم و تعالی خانواده های نیازمند در گرو احیای فرهنگ انفاق

و نیز روایات فراوانى در فضیلت و آثار صدقه  در تحکیم خانواده های نیازمند وارد شده است؛ از جمله در روایتى از امام باقر علیه السلام مى خوانیم: « کمک کردن به یک خانواده نیازمند مسلمان و سیر کردن شکم و پوشانیدن آنها و حفظ آبرویشان، از هفتاد حج در نزد من باارزش تر است.»[۵۱]،[۵۲]

غیرت ورزی و اخلاق گرایی؛ ضرورتی  بنیادین در ساحت خانواده

در تبیین اهمیت نهاد خانواده در آموزه های روایی باید به غیرت شدید نسبت به خانواده؛[۵۳]،[۵۴] «الْغِیْرَهُ الشَّدیدَهُ عَلى حَرَمِکَ… ؛[۵۵] غیرت شدید نسبت به ناموست…» اشاره کرد که دوستی و رضایت خداوند و رسولش را به همراه دارد.[۵۶]همانگونه که حفظ احترام اعضای خانواده نیز از جمله واجبات شمرده شده است؛ پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله در این زمینه فرمود: براى تشییع جنازه سعد بن معاذ ملائک بی­شمارى آمده بودند، ولى او از فشار قبر در عذاب است چون با خانواده اش بد رفتارى مى کرد. [۵۷]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت مسأله تشکیل خانواده براساس الگوها و معیارها و ارزشهاى صحیح ، از یکسو رابطه مستقیم و نزدیکى با حلّ مشکلات خانوادگى و نابسامانیهاى شخصى مردم دارد، و از سوى دیگر نیز[۵۸]پیوند روشنى با حلّ مشکلات اجتماعى دارد.[۵۹]

امید است نعمتهاى پروردگار را به یاد داشته باشیم و خداوند بزرگ را مخصوصاً به خاطر نعمت خانواده ، که به ما مرحمت نموده، حمد و سپاس گوییم/ص

خبرگزاری رسا